Бұл сұрақ тұрғындар тарапынан 25-30 жыл бойы биліктің алдына мәселе етіп қойылып, әлі күнге дейін шешімін таппай келеді.
Қой жүні қажетсіз бе?
«Иә» деп ешкім айтпайтын шығар. Статистикалық мәліметке сүйенсек, Қазақстанда жүннен иірілген жіпке деген сұраныс жыл сайын 200 тоннадан асады екен. Өкінішке орай бүгінгі таңда жеңіл өнеркәсіп өнімдерімен халық сұранысының тоғыз пайызы ғана өтеледі. Бұл 91 пайыз экспортқа тәуелдіміз деген сөз емес пе? Неге?
Кеңес Одағының соңғы жылдарында елімізде қой саны 30-35 мыңға жетіп, 100-105 мың тонна жүн өндірілді. Оның 60 пайыздан астамы сапалы, бағасы қымбат биязы жүн болып, әлемнің 12 еліне экспортталған екен.
Қазіргі таңда еліміз бойынша 40 мың тоннаға дейін ғана жүн өндіріліп жүр. Оның 15 мың тоннасы ғана жоғары сапалы жүн.
Жыл өткен сайын импорттық өнімдерге тәуелділік көлемі ұлғайып бара жатқаны да жиі жазылып жүр. Экономикалық тұрғыда тәуелсіз болу үшін халық кемі 30 пайыз өз өнімімізбен қамтамасыз етілуі керек. Бұған мүмкіндік бар ма? Қытай, Үндістан, Түркия сияқты жеңіл өнеркәсіпті өрге бастыруға не кедергі?
Жүннің пайдасы мен зияны
Малмен ғана күнелткен ата бабамыз қой жүнін киім де, төсеніш те, баспана да етті. Оған тарихымыз куә. Өркениетке ұмтылдық, мәдениетіміз дамыды, тұрмысымыз түзелді. Киіз үй баспана болудан қалды. Тек Ұлыстың Ұлы күні алаңға тігуге іздейміз. Киіз төсеніш болудан қалды. Қазір қылшығы ұшпайтын қалы кілем, ою-өрнекті алашалар төрге шықты. Құны удай қымбат болса да соларды аламыз. Қазір малшылар да киіз төсемейді. Қыс кезінде малшы үйіне барып отыра қалсақ астыңнан сыз өте бастайды. Биттің қабығындай кілем, алаша жылу ұстамайды. Сондайда «Қалыңдығы бір елі қара киізді кілем астынан болса да төсеп тастаса ғой, сәбилеріне салқын тимес еді. Сол қара киіз үстінде ойнап, ұйықтап өскен ұрпақ аурушаң болмап еді. Қылшығынан зиян болып, қырылып қалған жоқпыз ғой» деп ойлайсың.
Киім ретінде де солай. Бұрын жүн шұлық кигенде аяғымыз, жүн қолғап кигенде қолымыз тоңып па еді? Жылы кеңседе отырғанда ештеңе емес, ал жолға шыққанда, қайтқан адамның қарасында, зират басында сәнді шетелдік құрым бәтеңкесінен аяғы мұз болып қатып, тыпыршып тұрғандарды көргенде «байпақ киіп алса, тоңып тұрмас еді» деп еріксіз ойлайсың. Мәдениеттілікке жат деп қой жүнінен безгендегі бүгінгі сиқымыз осы.
Жүн неге жиналмайды?
Көптің көңіліндегі сұрақ осы. Өйткені, жүн өтпегесін қой қотыр болмасын деп жабағы жүнін еріксіз қырқамыз. Қырқылған жүнді қоқысқа тастаймыз. Неге?
Себебі жүн өтпейді, керексіз шикізат болып қалды. Рас ауданымызда еділбай қойы ғана өсіріледі. Оның жүні сапалы биязды жүнге жатпайды, қылшықты жүн. Десе де жоғарыда біз айтқан жергілікті тұрмысқа пайдалануға болмас па еді. Әрине, болады.
Қазіргі аудан жағдайында киіз де, байпақ та ныпсы тұтынудан қалған жоқ. Сондықтан, киіз, байпақ басатын, ұзатылар қызға көрпе жасайтын шағын цехтар ашылса және аз болса да сапалы өнім өндірсе артық болмас еді. Қазір қаладан әкеліп сататын байпақтар өте сапасыз, тастай қатты, аяғыңды, балтырыңды қажап тастайды. Өнім сапалы болса неге өтпесін. Киізбен қыста тракторын қымтауға, тіпті пено материал орына үйді қаптауға да болады екен. Аудандық кәсіпкерлік бөлім осы іске ұйытқы болса дейміз.
Тіпті ондай цехтар ашуға жағдай жасай алмағанның өзінде жүн қабылдау орындарын ашып, оны өткізумен жұмыстанып, тікелей шартқа отырса, халыққа да, ашқан кәсіпкерге де тиімсіз болмас еді. Бұған дәлел – ешкі, қой жүнін жинайтын агенттердің алыс өңірлерден келе бастағаны.
Мысалға, қазір ешкі жүні қымбатқа өте бастады. Көктемде халықтан бір килосын бір мың теңгеден алған жинаушылар ешкі жүні бағасын 1500 теңгеге дейін көтерді.
Енді мұның астарына үңілейік.
Оңтүстіктен келген алушы мұннан бірнеше алушылар жалдайды. Ол алушылар ешкі жүні килосын елден 1500 теңгеден жинаса, келген агент оны олардан көтеріп 1600-1700 теңгеден алатыны даусыз. Бұл жиналған жүнді келген агент өз қожасына, оңтүстікке жөнелтіп отыр. Бұдан жұмсаған қожасы ешкі жүнін екі-үш есе қымбатқа алатыны да ақиқат. Ондай қомақты пайда таппаса, агент тентіреп ел кезіп келе ме? Оңтүстіктегі қожасы да Қытайға, Гонконгке біреулер арқылы өткізеді. Сонда ешкі жүнінің соңғы нүктедегі бағасы халықтан жиналған бағадан неше есе жоғары болғаны?
Біздің жаман ойымыз – жүнді бейнетін көріп дайындап, бірнеше делдал арқылы аз бағаға өткізіп, жемісін біреуге жегізгенше, жүн алушыны өз адамымыздан дайындап, тікелей Қытаймен болмаса да, аз делдал арқылы өткізуге жағдай жасаса, халық көп ұтылмас еді дейміз де.
Айтпақшы, жүн, тері алатын бір жерлесіміз де бар. Өкінішке орай, ол да оңтүстіктен келген өзбектің бағасынан асырмайды. Одан не пайда? Халықтың емес, өзінің қамын ойлайтын нарық заманы ғой.
Иә, жақында «Қой жүнін аламын» деген хабарландыруды оқып, қуанып кеттім-ау. Соңын оқығанда көңілім түсіп кетті. Бір килосы 10 теңге дейді. Су тегін, алады деген атағы ғана емес пе?
Ал біздегі Еділбай қойынан 0,7-0,8 кило жүн түседі. Оны 10 теңгеден өткізсек, 7-8 теңге құрайды. Қазір қойды уақыт тауып, шуашына малынып кім қырқады? Қырқушыны қой басына 400 теңгеден жалдаймыз. Сонда бір қойды қырқу 392-393 теңге зиянға шығады. Жүн бағасы су тегін дегеніміз сол.
Биылға дейін қой жүнін ешкім алған жоқ. Аудан бойынша жыл басында 168845 бас қой мен ешкі болғанын ескерсек, одан 2017 жылы 2056 центнер жүн алынған екен.
Ешқайда өтпеген жүн далаға тасталды. 20-25 жылдан бері жыл сайын осыншама қой жүні далада қалып жатыр. Сол өтпейді деген жүнді оңтүстіктің кәсіпкерлері өткізіп отырғанын көргенде, бұл іске немқұрайлы қараған басшы органдарға қалай өкпе артпайсың.
Рас, біздің қойлар жүнінің жіңішкелілігі қазіргі әлемдегі сұранысқа сәйкес келетін 18-21 мкм. сапалы биязы жүнді емес. Десе де, қылшық жүнді де көрші елдер қадеге асырып жатыр емес пе? Олай болса біз неге далаға тастаймыз?
Қазір жүн өтпейді деп қой қотыр болмауы үшін жабағы жүнін ғана еріксіз қырқамыз. Егер жүн пайдаға асса, қойдың күзем жүні мен қозы да қырқылар еді.
Қорытып айтқанда, қой қазір елімізде еті үшін ғана өсіріліп отыр. Жүні мен терісі алынбайды. Австралия сияқты қой шаруашылығын ғылыми негізде дамыта алмасақ та, қолда бардың қадірін кетірмей, ел игілігі үшін шикізатты өңдеуді іске асыратын мезгіл болған сияқты.
Өмірзақ АҚБАСОВ
Жаңақала ауданы
Серік Хайырбеков, «Айдархан» ЖШС директоры:
- Иә, бұл мәселе шешімін таппай келеді. Қой пысынап қотыр болмауы үшін қырықтықшыларға еңбекақы төлеп қырықтырамыз. Жылма-жыл 3-4 тонна жабағы жүнді жинап алып, өртеп жіберуге мәжбүрміз. Технология қанша дамыды десек те, осы мол жүнді өңдеп, қадеге асыра алмай отырғанымыз қынжылтады...
Бұл тек біздің қожалықтың емес, қой ұстаған бар адамның басындағы жағдай.
Тыныштық Өтешқалиев, мал шаруашылығының маманы:
-Бір кездерде жоғары бағаланған мал шаруашылығындағы таза да табиғи шикізат - жүннің сұранысқа ие болмай, үкімет тұрғысынан өте төмен бағалануына байланысты, оны өндірушілер тарапынан өте күрделі де кереғар түсінік, пікір пайда болып тұрғаны бесенеден белгілі. Басқа жайдың барлығын былай қойғанның өзінде, оны мал терісінен ажыратып, қырқып алудың өзі де қиындық келтіріп отыр. Қой малының жүнін адамдарды жалдап, өз қаражатына қиындықпен қырқып алу, оның үстіне оған сұраныстың болмауына байланысты оны шұңқыр, орларға тиеп апарып төгіп, бір кездегі алтын өнімді өртеп жіберу, сөйтіп өтпейтін өнімнен қойды да, өзін де азат еткендігі. Қазір жүнді даладағы сай-салаларға лақтырып тастау жаппай дағдыға айналып бара жатыр. Желмен ұшып, далада шашылып жатқан жүнді жиі көруге болады. Бұл сайып келгенде қоршаған ортаны ластаумен парапар жай. Үкімет тарапынан қойылатын талап болса, экологиялық талаптардың бұзылуына жол берілмес еді. Қой малының жүнінің өндіруге сұраныс болмаған соң ешқандай дотация, субсидиялар төленбейді. Бағалай білсек, таза малдың жүнін ешқандай жасанды химиялық жолмен алынған өнімдер оңды көрсеткіштермен оны алмастыра алмайды. Бұған сайып келгенде кім жауапты:
-сол территорияға басшылық ететін әкім бе?
-өндірген өнімі үшін үкімет тарапынан ешқандай сұранысқа ие бола алмай, азапқа ұшырап тұрған кәсіпкер ме?
-даланың ластануына жол беріп, қадағалай, қоршаған ортаны қорғай алмай отырған құзырлы мемлекетті қызметшілер ме?
-сол өнімді жергілікті жерлерде өңдеуге мемлекеттік көзқарас пен халықтың игілігі үшін өнімді ұқсатуды жүзеге асыра алмай отырған шаруашылық, аудан, облыс көлеміндегі қызмет етіп отырған аграрлық саясатты жүзеге асырушылар ма?
Қалай дегенде де бұл мәселеге мән беретін уақыт келді.
