Сезінем деп қадірін ана тілдің,
Қауырсыны қалмады қанатымның …
Мұқағали
«Грамматиканың заңдылықтарына корольдер де бағынады»
Жан-Батист Мольер, француз драматургі
Аймақтар қуантып, астаналықтар алаңдатады…
Әңгіме төркіні тағы да туған тіл хақында. Ұлт көшбасшысының өзі «Қазақ пен қазақ қазақша сөйлессін» дегенінің өзіне бірсыпыра жыл өтті. Бірақ осы талапқа мектепті орыс тілінде бітірген бауырларымыздың бәрі бірдей құлақ асты деу қисынсыз. Қайта Қазақстан Республикасында еліміздің Конституциясы бойынша мемлекеттік тіл – қазақ тілі болғандықтан, біздің ана тілімізді үйренуге ықыласты «түрі басқа болғанымен, тілегі бір, жүзі басқа болғанымен, жүрегі бір» отандастарымыздың қатары жыл санап көбейіп келе жатқандығы қуантады. Мәселен, кезінде Батыс Қазақстан облысы әкімінің орынбасары болып қызмет атқарған, біраз жылдан бері «Қазармапром» АҚ-ның төрағасы, Жайық жұртына кеңінен танымал өндіріс командирі Станислав Качалоның бірнеше перзенті Орал қаласындағы қазақ мектептерінің бірінде оқитындығы бүгіндері батысқазақстандықтарға таңсық емес. Тіпті осы отбасының бір өрені Богдан Качало осыдан бірер жыл бұрын домбырашылардың республикалық байқауында тең құрбысының алды болып, бас жүлдені иеленгені бар. «Бірақ бұл негізінен аймақтарға ғана тән құбылыс-ау…» деген күдік бар біздің көкейімізде. Өйткені…
Биыл жаз Астанаға бала-шағамызбен тағы бір мәрте қыдырыстап барғанбыз. Шүкір, Елордада тума-туыс та, дос-жаран да баршылық. Біздің келгенімізді бірінен бірі естіп, күн сайын бір үй қонаққа шақырумен болды. Сонда аңғарғанымыз, астаналық балдырғандар мен жасөспірімдер аулада негізінен орыс тілінде сөйлеседі екен. Ақырындап сыр тартып көрсек, араларында қазақ мектебіне баратын қаракөз жеткіншектер де баршылық болып шықты. Бірақ есік алдына шыға қалса болды, орысша шүлдірлейді. Мұны азсынсаңыз, базбір астаналық қазақ ата-аналардың өз отбасы, ошақ қасында ұл-қызымен тек орыс тілінде ғана сөйлесетініне де куә болдық.
Ресми грамматиканы реттейік
Грамматика – тіл ғылымының сөздердің дұрыс жазылуын, сөз тіркестері мен сөйлем құрылысының сауаттылығын зерттейтін саласы. Мәселеге осы тұрғыдан келгенде, тілші-ғалымдардың арасында «Грамматикаға корольдер де бағынады» деген қағида бар. Бірақ біздің елде «король» деген лауазым болмағасын ба екен, әйтеуір, үшбу талап орындала бермейді. Мысалы, бізде көбіне-көп «Қазақстан Республикасы Президентінің Аппараты» деп жазылады. Осы қарамен берілген сөз тіркестеріндегі алдыңғы үш сөздің бас әріппен жазылуына ешкімнің айтар ешқандай уәжі жоғы кәміл. Яғни Қазақстан Республикасы – мемлекеттің атауы, Президент – біздің елдегі халық тікелей дауыс беру арқылы сайлайтын ең жоғары ресми лауазым. Ал «аппарат» сөзін бас әріппен жазуға қандай грамматикалық негіз бар? Егер «аппарат» орыс тіліндегідей сөз тіркесінің басында келсе, мысалы, «Аппарат Президента Республики Казахстан» деген сөз тіркесінде алғашқы сөздің, яки аппараттың бас әріппен жазылуы әбден орынды. Ал енді қазақ тілінде сөз тіркесінің соңында келетін «аппаратты» бас әріппен жазуымыз, сіз дұрыс түсініңіз, орыс тілінің емес, орыс тілділіктің орынсыз ықпалы. Осыған ұқсас және бір мысал, «Қазақстан халқының Ассамблеясы». Үшбу сөз тіркесіндегі «ассамблея» сөзінің бас әріппен жазылуына ешқандай грамматикалық та, логикалық та негіз жоқ. «Халық» сөзінен кейін тұрып-ақ, бас әріппен жазылатындай ассамблея халықтан үлкен, халықтан киелі ұғым-түсінік емес. Міне, сондықтан да ассамблея салқын ақылға салсаңыз да, грамматикалық заңдылыққа сүйенсеңіз де, халықтан кейін кіші әріппен жазылуы шарт. Яғни «Солдатқа генерел керек емес, өйткені ол генерал болмаса да, бәрібір солдат. Ал солдат болмаса, генерал кімге генерал?..».
Жақында біз ҚР Ұлттық банктің Батыс Қазақстан облыстық филиалы берген жарнаманы жарнама берушінің талап етуі бойынша қайта басуға мәжбүр болдық. Себебі мен газеттің баспаханаға басуға жіберілетін нұсқасын редакторлық оқу кезінде «ҚР Ұлттық Банк» деген сөз тіркесіндегі бас әріппен жазылған «Банк» сөзін түзетіп, кіші әріппен жіберген едім. Ал ҚР Ұлттық банктің Батыс Қазақстан облыстық филиалы директорының міндетін атқарушы С. Родиннің редакция басшылығына жолдаған наразылық хатында ақысы төленген материалды «банк» сөзін бас әріппен беріп, қайта басуымызды талап еткен.
Өйткені ҚР Ұлттық банктің жарғысында «банк» сөзі бас әріппен жазылған-мыс. Осылайша өркениетті елдерде корольдердің өздері бағынатын грамматикалық заңдылықтарға біздің елде банк филиалдары директорының міндетін атқарушы да бағынбайтын болып шықты.
Қазақ тілді басылымдардың кейде «перспектива» деген сөзді қолданатыны бар. Мысалы, еліміздің ресми бас басылымы болып саналатын «Егемен Қазақстан» газетінің 2014 жылғы бесінші маусым күнгі санында «Жемқорлыққа қарсы күрес ордасы» деген көлемді материалда («ЕҚ», №109. 05. 06. 2016) жаңағы сөз қолданылған. Бұл, әрине, жалғыз-жарым мысал емес. Ресми сипаттағы қазақ газеттері ара-тұра «перспективалы жоспар» немесе «перспективалық жоспар» деген сөз тіркестерін қолданады. Осы сөз тіркесін, мәселен, «Үкіметтің келешек жоспары» деп алсақ болмай ма? Нағыз «келешек» сөзін септеп-жіктегіміз келсе, «Үкіметтің келешекке жоспары» немесе «Үкіметтің келешектік жоспары» десек, немене үйлеспей ме?!
Ойлы ұсыныс – ортақ олжа
Өз басым қолданысқа өзге тілден енген сөздердің бас-көз жоқ баламасын іздеуге қарсымын. Сөйте тұра, қарап отыруға және болмайды. Егер сәтті тәржіма табыла қалса, неге жаппай қолданысқа енгізбеске. Төмендегі кейбір сөздердің қазақ тіліндегі нұсқасын мен көптің назарына бұрын да ұсынғанмын. Мәселен, брусчатканың мен ұсынған қазақша нұсқасы – өрнектас бүгіндері Жайық журналистері арасында тұрақты қолданысқа ие. Ендігі кезекте мына ұсыныстарға зер салып көргейсіз:
Автомойка – аутожуар
Бардюр – жиектас
Инфографика – ақпаркесте
Минеральная вода (минералка) – шипасу
Монета – мәнет
Пешеходный переход – жаяуөткел
Пешеходная полоса – жаяужолақ
Прачечный комбинат (прачечный) – кіржуар комбинат (кіржуар)
Правохранительные органы, (орган) – құқық қорғау құрылымдары, (құрылым)
Тротуар – жаяужол
Фейерверк – жұлдызжауын
Химчистка – химтазалау
«Мардан Төребектің сол аяғы жігерлі»
Ана тілімізде спорттық репортаждар жүргізетін комментаторлардың тілдік орашолақтығын мен бұрын да сынағанмын («…Қақпаға соққыны тепкілеу керек!» «Орал өңірі» газеті, №104, 20. 08. 2013). Өкінішке орай, бүгін соның тағы «сәті түсіп» тұр.
Футболдан Қазақстанның биылғы чемпионатының соңғы турында Шымкенттің «Ордабасы» командасы мен Керекудің «Ертісі» кездесті. Осы ойыннан репортажды Жандос деген комментатор жүргізді. Ойын барысында ол «Мардан Төребектің сол аяғы жігерлі екенін ескерсек…» деп «сөз саптады». О заманда, бұ заман, қазақ аяқты жігерлі деп сипаттаушы ма еді?! Бір сөзінде Жандос бауырымыз «Бақтияр Байсейітов бапкер ретінде кейде сәтті ойын өткізіп, кейде сүреңсіз нәтижелерге қол жеткізіп жүр» деп салды. «…Кейде сүреңсіз нәтижелерге қол жеткізіп жүр» деп сөйлеу стилистикалық сауатсыздық. Қазақ тілінде «қол жеткізіп жүр» деген сын есімді тек жақсы нәтижелерге қатысты ғана қолданады. Жандостың аузынан шыққан «Бүгінгі ойын тең аяқталады деп болжап отырмыз, бірақ аяқталмауы да мүмкін» немесе «Доп Гогуадан кетіп отыр» деген сөйлемсымақтарды да «сау сиырдың тезегі» ретінде қабылдау қиын.
Соққы – қолмен, баспен орындалатын іс-әрекет. Бірақ осыны біз қанша айтсақ та, қазақ комментаторлары футболшыларға допты аяқпен «соққызудан» танар емес. Осындай әбден қанға сіңді «классикалық» кемшілік аталмыш комментаторға да тән. Сондай-ақ Жандос «команданың доп ұстау көрсеткіші» деген жаңа «термин» ойлап тапқан екен. Біз аталмыш сөз тіркесінің жібі түзу екі бірдей нұсқасын ұсынбақпыз: а) Команданың допқа иелік ету көрсеткіші, ә) Команданың допты иелену көрсеткіші.
Иә, тізе берсек, тере берсек, қазақ комментаторларында әзірше кемшілік шаш етектен. Бірақ біздің мақсат әсте, «тырнақ астынан кір іздеу емес». Сөйте тұра, ана тілімізде спорт репортаждарын жүргізетін әріптестеріміздің мынадай қадау-қадау кемшіліктерден арылғаны абзал.
Ономастикалық олқылықтар және орынсыз көңілшектік
Ономастикалық олқылықтар мен сауатсыздықтар жөнінде «Орал өңірінде» аз жазылып жүрген жоқ. Мысалы, облыстық газеттің биылғы 29 қыркүйек күні жарық көрген санында менің «Ақсайдағы Айымгүлге арзу» деген мақалам жарық көрді. Бұл материалда қазақ елі үшін азаттықтың ақ таңы атқанына ширек ғасыр болса да, Бөрлі ауданының орталығында ұлы мәртебелі тәуелсіздіктің талабына сай келмейтін көше атаулары ырғын екендігі айтылады. Мәселенки, Ақсайда Цвиллинг атындағы көше бар. «Бұл кім болды екен?» деп ғаламтордан қарап көргенмін. Бақсам, Самуил Моисеевич Цвиллинг 14 жасында дәріхана тонап, өзінің туысқаны болып келетін дәріханашыны атып өлтіріп, саналы өмірін қарақшылықпен және кісі өлтірумен бастаған революционерсымақ екен. Егер Ақсай қаласындағы аталмыш көшенің тұрғындарын жинап, жаңағы жантүршігерлік мәліметті оқып берсе, меніңше, олар өздері тұратын көшеге жөнді атау беруге еш қарсы болмайды. Яғни ономастикалық саясатты сауатты жүргізуге көңілге қонымды, ақылға сыйымды жүйелі үгіт-насихат керек-ақ!
Ағымдағы жылдың 18 қарашасында «Қазақстан» ұлттық телеарнасынан «Ой толғау» атты хабарды көрдім. Осы хабарға қатысқан танымал саясаттанушы Дос Көшім соңғы екі-үш жылда орыс тілді аудиториямен Қазақстанның сегіз облысында 94 кездесу өткізгендігін айта келіп, кейде биліктің ономастикалық саясатта орынсыз көңілшектікке баратындығын тілге тиек етті.
— Мәселен, маған орыс ағайындардың өздері «Абай көшесі» деген жазуға қоса, «улица Абая» деп жазудың қаншалықты қажеті бар? Біз «Абай көшесі» дегенді түсінбейтіндей нақұрыс емеспіз ғой» деп өкпесін айтты деді Дос Көшім. Міне, бұл – билік буындарының орынсыз көңілшектігіне бұлтартпас айғақ. Демек, Орал қаласындағы «Достық даңғылы – проспект Дружбы» деген орынсыз қосарланған көше атауы орыс отандастарымыздың әлгі өкпе-ренішінің «синонимі» болғаны ғой?!
Бауыржан ҒҰБАЙДУЛЛИН
