Сот орындаушысы Заңның талаптарына сәйкес атқарушылық құжатты орындау үшін барлық шараларды қолдануға міндетті.
ҚР «Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы» Заңның 55-бабына сәйкес борышкердің мүлкінен өндіріп алу мүлікті алып қоюды және (немесе) оны мәжбүрлеп өткізуді не өндіріп алушыға беруді қамтиды.
Атқарушылық құжаттар бойынша өндіріп алу, егер атқарушылық құжатта өзгеше тәртіп белгіленбесе, бірінші кезекте борышкердің ақшалай сомасына, оның ішінде банктердегі және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардағы сомасына қолданылады.
Борышкердің бухгалтерлік (кассалық) құжаттар бойынша көрсетілетін қолма-қол ақша сомасынан өндіріп алу борышкердің келісіміне қарамастан, олардың сақталу орнына қарамастан, оларды ұсынғаннан немесе тапқаннан кейін дереу жүргізіледі.
Борышкердің қолма-қол ақша сомалары, оның ішінде борышкер кассасының сейфтерінде сақталатын және осы кассаның оқшауланған үй-жайында немесе борышкердің өзге де үй-жайларында орналасқан қолма-қол ақша сомалары, егер олардың борышкерге тиесілігі туралы анық белгілі болса, олар табылғаннан кейін дереу алып қоюға жатады.
Борышкерде берешекті өтеу үшін жеткілікті ақша сомасы болмаған кезде өндіріп алу оған тиесілі басқа мүлікке қолданылады.
Сот орындаушысы өндіріп алушының немесе бір кезектегі өндіріп алушылардың және борышкердің жазбаша келісімімен мүлікті алдын ала бағалап, осы Заңның 68-бабына сәйкес оны өткізбей заттай беруге құқылы.
Борышкердің мүлкінен өндіріп алу жеке сот орындаушысының қызметін орындау және оған ақы төлеу жөніндегі шығыстарды ескере отырып, атқарушылық құжатты орындау үшін қажетті мөлшерде және көлемде өндіріп алынады.
Борышкердің басқа мүлкі жеткіліксіз болған кезде оның құны атқару құжаты бойынша өндіріп алу мөлшерінен асатын мүлкіне жаза қолданылуы мүмкін. Мұндай жағдайларда мүлік сатылғаннан кейін борышкерге атқару құжаты бойынша өндіріп алынған сома мен орындау, сондай-ақ жеке сот орындаушысының қызметіне ақы төлеу жөніндегі шығыстар шегеріле отырып, түскен сома қайтарылады.
Сот орындаушысы борышкердің мүлкінен, оның ішінде ортақ мүліктегі үлестен өндіріп алуды азаматтық процестік заңнамасында белгіленген тәртіппен алынатын соттың санкциясымен жүзеге асырады.
Заңның 57-бабына сәйкес кепілге салынған мүлікке азаматтық заңнамада белгіленген кепіл ұстаушының құқықтарын сақтай отырып, оған қойылған, кепілмен қамтамасыз етілмеген барлық талаптарды толық қанағаттандыру үшін борышкердің өзге мүлкі жеткіліксіз болған кезде өндіріп алу қолданылуы мүмкін.
Борышкердің мүлкіне кепіл құқығы жоқ өндіріп алушылардың талаптарын қанағаттандыру үшін борышкерде кепілде жоқ мүлік жеткіліксіз болған кезде, қамтамасыз етілген облигациялар бойынша қамтамасыз ету болып табылатын мүлікті және ипотекалық тұрғын үй қарызы міндеттемесі бойынша қамтамасыз ету болып табылатын жылжымайтын мүлікті қоспағанда, кепілге салынған мүліктен өндіріп алу сот ұйғарымы негізінде, талаптары кепіл ұстаушының талабы алдында артықшылығы бар өндіріп алушылардың кепіл ұстаушылары болып табылмайтын мүдделерге қолданылуы мүмкін.
Кепілге салынған мүліктен өндіріп алу туралы соттың ұйғарымы кепіл ұстаушыға, өндіріп алушыға және борышкерге сот отырысының уақыты мен орны туралы хабарлана отырып, сот орындаушысының өтініші бойынша сот отырысында шығарылады.
Мүлікті өткізу кепілге салынған мүлікті өткізу қағидалары бойынша жүзеге асырылады.
Бұл жағдайда талаптар сатылған мүліктің құнынан осы Заңның 110-112-бабында белгіленген кезектілік тәртібімен қанағаттандырылады.
Кепіл ұстаушы кепілге салынған мүлікті өзінде қалдыру туралы мәлімдеуге құқылы.
Бұл жағдайда ол кепіл ұстаушының талаптары алдында басым болып табылатын талаптарды өзі артта қалдырған мүліктің құнынан аспайтын мөлшерде қанағаттандыруға міндетті.
Ипотекалық тұрғын үй қарызының міндеттемесі бойынша қамтамасыз ету болып табылатын жылжымайтын мүлікті қоспағанда, егер осы өндіріп алушылардың талаптарын қанағаттандыру мақсатында өндіріп алу қолданылуы мүмкін өзге мүлік болмаса немесе мұндай мүлік жеткіліксіз болса, кепіл ұстаушының талабы алдында артықшылығы жоқ өндіріп алушының (өндіріп алушылардың) талаптарын қанағаттандыру мақсатында кепілге салынған мүліктен өндіріп алуға жол беріледі.
Бұл жағдайда кепілге салынған мүліктен өндіріп алуға кепіл ұстаушының құқықтары сақтала отырып, соттың ұйғарымы бойынша жол беріледі.
Заңның 60-бабына сәйкес борышкердің ортақ мүліктегі үлесінен өндіріп алу кезінде сот орындаушысы мүліктің басқа меншік иелеріне хабарлауға және оларға ортақ мүліктегі оның үлесін артықшылықпен сатып алу құқығын беруге міндетті.
Үлестің құны маманның жазбаша қорытындысы негізінде хабарламада көрсетіледі.
Тыйым салынған мүліктің басқа меншік иесі басымдықпен сатып алу құқығын іске асыра алатын мерзім ҚР Азаматтық кодексімен айқындалады және басқа меншік иесі борышкердің мүлкіне тыйым салынғаны туралы хабарланған күннен бастап есептеледі.
Егер басқа меншік иелеріне хабарлау олардың тұрғылықты жерінің белгісіздігі, олардың тұрғылықты жерінде болмауы және басқа да дәлелді себептер салдарынан мүмкін болмаса, ортақ мүліктегі үлесті сату мүлік тізімдемесінен кейін 30 күннен ерте жүргізілмеуі мүмкін.
Борышкер үлесінің мөлшері туралы құжаттар болмаған және (немесе) борышкердің ортақ мүліктегі үлесіне барабар нақты мүлікті айқындау мүмкін болмаған кезде ортақ мүлікті бөлу, сондай-ақ осы мүліктегі үлестерді айқындау және борышкердің үлесін бөліп шығару сот орындаушысының өтініші бойынша не өндіріп алушының талабы бойынша сот тәртібімен жүргізіледі.
Борышкердің жалақысынан және табыстарының өзге де түрлерінен өндіріп алу кезінде сот орындаушысы осы Заңның талаптарын ескере отырып қаулы шығарады, онда алып берілген сомалар толық өндіріп алынғанға дейін ай сайын қандай мөлшерде ұстап қалу жүргізілуге тиіс екенін көрсетеді және атқару құжатының аумақтық бөлімнің не жеке сот орындаушысының мөрімен куәландырылған көшірмесімен бірге борышкер еңбек қатынастарында тұратын немесе сыйақы алатын жұмыс берушіге орындау үшін жібереді.
Алмагүл Ибрашева,
Орал қаласы прокуратурасының сотта мемлекет мүдделерін білдіру және азаматтық,
әкімшілік істер бойынша сот актілері мен атқарушылық іс жүргізудің
заңдылығын қадағалау бөлімінің прокуроры
