Біз сияқты тәуелсіздігін жариялап, аяғын қаз-қаз басқан балауса, жауқазын мемлекеттердің тарихында тілге жиі тиек болатын екі ерекше саяси ұғым бар екенін әлемдік тәжірибеден жақсы білеміз. Оның біріншісі – деколонизация (отарсыздану) болса, екіншісі – неоколонизация (жаңа отаршылдық).
Аты айқайлап айтып тұрғандай-ақ жылдар, ғасырлар бойы отарлық езгіде жаншылған халықтың отаршылдық һәм құлдық санадан біржолата арылып, бодау дәуірде көмескіленген ұлттық санасының қалпына келтіріліп, заманауи бейнеде қайтадан жаңғырып, жаңаруы һәм түлеуі сөз жоқ, деколонизация (отарсыздану) саясатының сәтті, жүйелі жүргізілуіне байланысты. Бұлай болмаған жас егемендердің тәуелсіздігі мен мемлекеттілігінен оп-оңай айырылып қалатынын және жаңа отаршылдыққа (неоколонизация) тез ұрынатынын түсіну үшін тісқаққан саясаттанушы болудың қажеті жоқ.
Біздіңше, отарсыздану саясатының арналы саласының бірі – ономастика. Бұл бағытта да бетінен қалқымай тереңірек зерделеп, байыппен бағдарлап, оқырманмен ой бөлісетін тұстар аз емес. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың өзі ел ордасын Астанаға көшіргенде ондағы көшелердің дені кешегі кеңестік кезеңді еске түсіретін, қаны шашыраған коммунистік атаулармен тұрғанына (Октябрь, Коммунист, Революция, т.б.), ономастикалық саясатты ешкімге жалтақтамай батыл жүргізу керектігіне жұртшылықтың назарын аударған болатын.
Иә, патшалық Ресейдің, кейін Кеңес өкіметінің Қазақ даласын өте абайлап, мысықтабандап, қитұрқы әдістермен отарлағаны тарихи құжаттарда сайрап жатыр. Мысал ретінде атап өтер болсақ, кезіндегі республикамыздың астанасы Алматының өзі Омбы генерал-губернаторы Гасфордтың қызы Вераның атымен Верина деп аталып, 1867 жылдан бастап патшаның қалауы бойынша Верный деп аталып кете барды. 1720 жылы Кряковтың атымен қазақтар Кереку деп аталған қала 1861 жылы генерал-губернатор Гасфордтың еркімен II Александр патшаның баласы Павелдің бір жасқа толуына қошемет етудің бір көрінісі ретінде Павлодар (Павел ханзадаға сый) деп өзгертілді (Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. – Алматы: Атамұра – Қазақстан, 1993.74-бет).
Бірінші мысалдан, қазақ халқының Алматы сынды қасиетті қоныс атауының патша өкіметінің далалық ұлығының қалай ойыншығына айналғаны анық байқалса, екінші деректен де ақ патшаға жағымпазданып қалудың сәтін қалт жібермеген жырынды губернатордың ойына келгенін жасағаны тайға таңба басқандай көрініп тұр. Мұндай макротопонимдерге қатысты мысалдарды тәспідей тізе бергеннен мәселенің мәні өзгермейді.
Батыс Қазақстан өңірі – отарлаудың өтінде болып, жер-су, елді мекен, көше, т.с.с. атаулармен алашұбарланған өлке. Өңір ономастикасын егжей-тегжейлі зерттеген ғалым Ұлдай Рысқалиқызының дерегінше облысымыздағы орыс қабатына енген топонимдер төмендегіше жіктеледі:
1. Батыс Қазақстанға алғаш қоныстанған орыс казактарының бекіністері мен күтірлерінің, станицаларының атаулары. Мысалы, Щапово, Круглоозерное, Коловертное, Янайкино, Серебряково, Феофанова, т.б. 2. Столыпин реформасының нәтижесінде көшіп келген орыс және украин шаруаларының кезеңіндегі атаулар. Мысалы, Покровка, Кирсаново, Даринск, Долинное, Озерное, Зеленовское, Переметное, т.б. 3. Орыс патшасы және оның айналасындағы дворяндар мен помещиктердің, казак атамандары мен есаулдарының есімдерімен қойылған атау. Мысалы, Богатырев, Кожехаров, Калмыков, Антонов, Топорков, Глухов, Молотков, Васкинь, Березин, т.б. 4. Қазан революциясы мен Азамат соғысы кезеңіндегі топонимдер. Мысалы, Чапаев, Фурманов, Бударино, Батурин, т.б. 5.Кеңес үкіметінің қайраткерлері мен әскери қолбасшылардың құрметіне қойылған атаулар. Мысалы, Шолохов, Ворошилов, Калинин, Киров, Чапаев, Свердлов, К.Маркс, Ленин, Крупская, Куйбышев, Чуйков, т.б. 6. Тың және тыңайған жерлерді игерушілер қойған атаулар. Мысалы, Пермский, Ульяновский, Новая Покровка, Полтавка, Правда, Целинный, Новопавловка, т.б. 7. Кеңестік өмір салты мен коммунистік идеология әсері нәтижесінде қалыптасқан атаулар. Мысалы, Первомайское, Интернационал, Красный маяк, Трудовое, Дружба, Комсомольское, т.б. 8. Жергілікті жер-су атауларының жаңадан қоныстанушылардың тарапынан өздерінің тілдеріне ыңғайлануы мен калькалану нәтижесінде қалыптасқан атаулар. Мысалы, Казталовка (Тал екпе), Крутая (Үңгір), Краснагор (Қызылжар), Чинарево (Шынарлы), т.б.(Ұлдай Рысқалиқызы. Батыс Қазақстан жер-су атауларының сөздігі. – Орал: «Полиграф сервис», 2001. 23-бет)
Біз бұл деректен патшалық, кейін кеңестік Ресей идеологтарының өңірімізде отарлау саясатын сыналап, кезең-кезеңімен өте жымысқы жүргізгендігін аңғарамыз.
Ел тәуелсіздігі жылдарында жоғарыда аталған елді мекендердің дені байырғы өзінің халықтық атауына қайта оралғанымен, оның барлығы бірдей, әсіресе облыс орталығы Орал қаласының төңірегіндегі ауылдардың аты ұлттық танымға жақын атауларға әлі толық көшіп үлгермегенін ерекше атап өтеміз.
Әрине, мұның бірнеше объективті, субъективті себептері бар. Біздіңше, көтерілген мәселенің негізгі сырын шаһар төңірегіндегі демографиялық ахуалдың өзгешелеу екені мен өліара кезеңдегі дана халқымыздың «кең болсаң, кем болмайсың» деген парасатты ымыраластық тактикасына мойынұсынудан іздеген жөн. Яғни, отарсыздану саясатын жүргізу бір күнде бола салмайтын, ақыл мен парасатты, білім мен білікті, төзім мен байыпты һәм уақытты барынша қажет ететінін және өңір ономастикасының өте нәзік жіптерден тоқылып жатқанын көзі ашық, көкірегі ояу оқырман іштей сезіп отырған шығар.
Десек те, өңір ономастикасындағы соңғы оңды өзгерістердің жарқын мысалы облыс орталығын сақиналай орап жатқан ірі аудандарымыздың бірі бұрынғы Зеленовтың «Бәйтерек» атауына орын беріп жатқандығы және жыл құсындай жағымды жаңалықты облыс жұртшылығының ерекше жылы қабылдап, оған сүйсіне қарауы назар аударарлық. Бұдан 10 жыл бұрын осы ұсыныс қолдау тауып, Үкімет жанындағы республикалық ономастикалық комиссияға жолданған болатын. Алайда, республика бойынша ономастикалық бірліктерге атау беруге мораторийдің жариялануына байланысты аталмыш мәселе кейінге қалдырылған еді. Қазіргі таңда халықтың атынан сайланған жергілікті қоғамдастық өкілдерінің 89,1%-ы қолдап, аудан атауын еліміздің астанасының символы болып табылатын «Бәйтерек» деген атауға тоқталды. Өйткені «Бәйтерек» байырғы орта түсінігінде жердің дәл кіндігінде өсетін, тамыры жерасты, діңі адам әлемі, басы рухтар мекені болып табылатын көк тіреген алып ағаш болса, ауданның географиялық ерекшелігі жағынан табиғаты жасыл аймақ болып табылады.
Азаттық ономастикасына бірнеше мақалалар арнаған, тәжірибелі ғалым, тарих ғылымдарының докторы, профессор, Үкімет жанындағы республикалық ономастика комиссиясының мүшесі Ханкелді Әбжановтың ономаст ғалымдарға жол сілтер ғылыми тұжырымдары ерекше назар аударарлық. «Ономастиканың практикалық міндеттері санмен де, сапамен де шешілгені жөн. Мыңдаған көшелеріміз, жүздеген елді мекендеріміз, сансыз нысандарымыз басқа тілдегі атаулармен айшықталуынан арылмайынша қазақстандықтардың, әсіресе жас ұрпақтың санасындағы ақтаңдақтарды, саяси-әлеуметтік екіұдайылықты жою қиынға соғады, – деп тұжырымдайды Х.Әбжанов. Әрине, бұл ономастика саясатын тұтастай қазақтандырып жіберу керек деген сөз емес. Әлемдік өркениет пен мәдениет белестері, адамзаттың ойшыл, қайраткер тұлғалары қазақ ономастикасында орын тебетіні күдіксіз. Әйткенмен санда да, сапада да ұлттық болмыстың басым түсіп жатуын қамтамасыз етпей діттеген мақсатқа жетпейміз. Өзін сыйлағандар ғана өзгенің қадірін түсінеді» (Әбжанов Х. Қазақстан: тарих, тіл, ұлт. – Астана: «Ана тіл – Ата тарих» баспа-зерттеу орталығы ЖШС., 2007 – 92-бет).
Сөзімізді тобықтай түйсек, ономастика саласының мүйізі қарағайдай майталмандарының ой-байламдарына иек артып, мәселенің байыбына тереңірек бойламай, күні өткен ескінің жаңаға жол беретінін мойындағысы келмейтін кейбір замандастарымыздың кісі қынжыларлық ерсі қылықтары атам қазақтың «шолақ сай тез тасиды» деген қанатты сөзін еріксіз еске түсіреді екен.
Қалай болғанда да, ел мен жер атаулары – ұлттық тарихи санамыздың қайнар көзі. Қысқасы, өңір ономастикасы жаңа кезеңге аяқ басты. Айналаға қарап жалтақтайтын заман бірте-бірте аттың артына ысырылып, шапшаң айнала бастаған тарих тегершігі заман талабына сай жаңа міндеттерді жүктеді. Қазақстан Республикасы мемлекет құрушы әрі құраушы ұлт – қазақ халқының тарих алдындағы жауапты, жетекші һәм көшбасшы ұлт екенін жан дүниесімен сезінетін уақыт келді.
Жаңабек ЖАҚСЫҒАЛИЕВ,
М.Өтемісов атындағы БҚМУ доценті, тарих ғылымдарының кандидаты,
Батыс Қазақстан облыстық ономастикалық комиссиясының мүшесі
