3 ақпан Дүниежүзілік сайлау күні аталып өтілді. Осыған орай басқа елдерде сайлау қалай өтеді, біздің елдің сайлау жүйесінен айырмашылықтар бар ма? Елімізде сайлау қандай ұстанымдар негізінде өткізіледі? Бұл сұрақтардың жауаптары көптеген сайлаушыларды қызықтырады деп ойлаймыз.
Дүниежүзілік сайлау күні алғаш рет 2005 жылы Еуропа елдерінің сайлауды ұйымдастырушылар қауымдастығының (AEEE) бастамасымен атап өтілді. Бұл бастама Біріккен Ұлттар Ұйымы тарапынан қолдау тапты. 2005 жылғы 14-17 қыркүйекте Венгрияның Шиофок қаласында сайлау ұйымдарының дүниежүзілік конференциясы өтті. Оның шешімдерінің бірі – Дүниежүзілік сайлау күнін белгілеу болды. Содан бері бұл атаулы күн жыл сайын ақпанның бірінші бейсенбісінде атап өтіледі. Бұл азаматтардың сайлауға қатысуға жалпыға бірдей құқығын және азаматтық құқықтары мен бостандықтарын құрметтеуді білдіреді.
Дүниежүзілік сайлау күні оның құрылтайшылары ойлағандай халықтың назарын сайлау құқықтарын қамтамасыз ету және сайлау үдерісін жетілдіру мәселесіне аударуы керек, сонымен қатар жаһандық демократияны қолдауға, сайлау туралы білімді кеңейтуге және сайлаушылардың дауыс беруге қатысуын ынталандыруға бағытталған. Бұл күні біз тағы да демократиялық сайлаудың маңыздылығын еске салғымыз келеді. Сайлау – демократияның маңызды белгісі, атрибуты ғана емес, оның өзегі, алғышарты.
Сайлау жүйесі сайлауды ұйымдастыру тәртібі болып табылады. Президенттік, пар-
ламенттік, жергілікті өзін-өзі басқару құрылымдарына – облыстық (облыстық), қалалық (қалалық, аудандық) сайлаулар бар. Сонымен қатар сайлау кезекті, кезектен тыс, қосымша өтуі мүмкін.
Әлем елдерінің көпшілігі өз конституцияларында немесе арнайы сайлау заңдарында азаматтардың жасырын дауыс беруі арқылы барлық жалпы және тең сайлау құқығын жариялады. Қазақстан да сондай мемлекеттердің бірі.
Сайлаудың жалпыға бірдейлігі заңда белгіленген жасқа толған, еңбекке қабілетті барлық азаматтардың сайлауға қатысу құқығын білдіреді. Дегенмен, бірқатар мемлекеттерде азаматтардың жас шамасы мен меншіктік қатынасына қатысты шектеулер баршылық.
Мысалы, Канадада жылжымайтын мүлкі бар адам ғана сенатқа кіре алады. Ұлыбританияда сайлану құқығына ие болу үшін қомақты қаражат түріндегі таңдалмалы кепілзат қажет. Әсіресе қос палаталы парламенттің жоғарғы палатасы депутаттарының жас шектеуі жоғары. Мәселен, АҚШ пен Жапонияда - 30 жас, Францияда – 35, Бельгия мен Испанияда – 40 жас.
1848 жылы Францияда тарихта алғаш рет ер адамдарға жалпыға бірдей сайлау құқығы енгізілді. Ол тек 1914 жылы ғана Батыс елдерінің көпшілігіне мүмкін болды. Әйелдерге алғаш рет 1893 жылы сайлау құқығы берілді. Тек 1970 жылдары ғана дамыған елдердің көпшілігінде сайлаушылардың жас мөлшері 18 жасқа дейін қысқартылды. Осыдан кейін ғана сайлау құқығы жалпыға бірдей сипатқа ие болды. Көптеген іргелі мемлекеттерде дауыс беру тек құқық қана емес, міндет болып табылады оны орындамағандар жазаланады. Мәселен, Бельгияда, Нидерландыда, Австралияда айыппұл төлейді, ал Пәкістанда тіпті бас бостандығынан айыру да қарастырылған.
Кейбір елдер сайлау кезінде адамдардың көп шоғырлануын болдырмау үшін әрбір сайлау округіне қатысатын кандидаттар санын шектейді. Ұлыбританияда бес үміткерден аспауы керек. Сонымен қатар әрбір кандидат көп мөлшерде ақшалай жарна төлейді, егер кандидат жалпы дауыс санының кемінде 5 пайызын жинай алмаса, ол кері қайтарылады.
Көптеген мемлекеттің азаматтары ғасырлар бойы сайлау құқығы үшін күресті.
Бүгінгі таңда елімізде сайлауға қатысу үшін барлық жағдай жасалғаны – тәуелсіз-дігіміздің айтулы жетістігі. ҚР «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» заңның 4-бабына сәйкес, елімізде 18 жасқа жеткен азаматтардың тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысы мен нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне қарамастан дауыс беруге қатысуға құқығы бар. Сондықтан кейбiр жерлестерiмiздiң сайлауға қатыспауы – қоғамдық-саяси ағаттық немесе сайлаудың мән-мағынасын дұрыс түсiнбеу.
Жасырын дауыс беру нені білдіреді?
Сайлауда дауыс беру еркін және жасырын түрде жүзеге асады. Сайлаушы бюллетеньдегі кандидаттардың қайсысына дауыс беретінін өзі шешеді. Сайлаушылардың сайлау күні учаскелік сайлау комиссиясының мекен-жайында немесе тұрғылықты жері бойынша жасырын дауыс беруге құқығы бар.
Дауыс беру кезінде сайлаушылардың еркіне қандай да бір бақылау жасауға заң бойынша тыйым салынады. Жасырын дауыс беру құқығын қамтамасыз ету учаске-лік комиссияларға жүктеледі. Жасырын дауыс беру сайлаушының өзі таңдаған кандидатқа ешкімнің ықпалынсыз және ешкімнің қадағалауынсыз дауыс беруін қамтамасыз етеді.
Сайлауға дайындық пен өткізуді сайлау комиссиялары ашық және жария түрде жүзеге асырады. Олар азаматтарды комиссияның жұмысымен, сайлау округтері мен учаскелерін құру туралы, сайлау комиссияларының құрамы, олардың орналасқан жері мен жұмыс уақыты туралы хабардар етеді. Сайлаушылардың және сайлауға қатысатын саяси партиялардың тізімімен таныстырады. Кандидаттар туралы ақпарат береді.
Сайлауға дайындық пен оның өту барысы барлық бұқаралық ақпарат құралдарында, сондай-ақ әлеуметтік желілерде жарияланады. Сонымен қатар сайлау науқанын БАҚ өкілдері, блогерлер және жай тұрғындар әлеуметтік желілер арқылы көрсетеді. Тек соңғы сайлауда республикалық және жергілікті БАҚ-тың 58 өкілі сайлаудың ашықтығын көрсете білді.
Қорытынды хаттамалардың көшірмелері ақпараттық стендтерде орналастырылады. Өткен сайлауда ондаған брифинг өткізіліп, әр екі сағат сайын тұрғындар теледидар арқылы ақпарат алып отырды. Сондай-ақ 124 ақпараттық құрылым, 86 баннер, 31 билборд және 9 LED экран орнатылды. Осының бәрі сайлау үдерісінің ашық, жария түрде өтуіне себепші болды.
Саяси партия дегеніміз не, бізде неше партия бар?
Демократиясы қалыптасқан мемлекеттерде партиялар мен партиялардың блоктары сайлау науқанының өте жоғары деңгейде өтуін қалыптастырады. Бұл тәуелсіз кандидаттар деп аталатын адамдардың, әдетте, жеңіске жетуге айтарлықтай мүмкін-діктерін жоққа шығарады. Олардың үндері саяси партиялардың күшті үгіт-насихат хорына төтеп бере алмайды. Яғни «Жалғыздың үні, жаяудың шаңы шықпайды». Сайлау күресі – демократиялық қоғамдағы саяси партия қызметінің негізгі саласы. Тіпті, белгілі бір мағынада демократиялық партиялар сайлау үшін құрылады деп айтуға болады. Әр партия өз электоратының көп болуы үшін жұмыс істейді. Электорат (латын тілінен аударғанда elector – сайлаушы) – сайлауда өзі таңдаған партияға дауыс беретін сайлаушылар контингенті. Сайлаудан сайлауға дейін партиялардың электораты сандық және сапалық жағынан да өзгеріп отырады. Мұны дамыған елдердің қоғамдық-саяси тыныс-тіршілігінен көруге болады.
Бүгінде Қазақстанда алты (6) саяси партия тіркелген. Бұлар «Адал», «Ақ жол», «Ауыл», «ҚХП», «Nur Otan», ЖСДП партиялары. Бiздiң партиялық жүйе қалыптасу кезеңiнде деуге болады. Сайлаушыларымыз негізгі демократиялық құндылықтарды сақтай отырып, көбінесе саяси партиялардың жұмысына дұрыс мән бермейтінін атап өткім келеді. Мұны, әсіресе, өңірлердегі мәслихаттар сайлауының қорытындылары көрсетті. Өңіріміздегі партиялық жүйе болашақта терең талдаумен қатар, партиялар тарапынан нақты шараларды қабылдауды қажет ететіні сөзсіз. Әзірге партиялық жүйе қалыптасу кезеңінде. Көптеген партиялар қоғамның әлеуметтік тұрғыдан әлжуаз топтарының қажеттілігін нақты түрде көрсете алмай отыр. Бүгінгі таңда жақсы сөйлеп, қалың бұқараны тартымды ұрандарымен қызықтыра алатын, бірақ заң шығару жұмыстарын тиянақты әрі дәйекті жүргізуге қабілеті жоқ азаматтардың сайлануға мүмкіндігі зор екенін айтқым келеді. Осыдан-ақ кейбір сайлау құрылымдары қызметінің нәтижелері көрінеді.
Сайлау комиссияларының қызметіне араласуға бола ма?
Елімізде сайлауды қамтамасыз ететін басты құжат – «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» конституциялық заңы. Мемлекеттік сайлау комиссиялары – республикадағы сайлауға дайындық пен өткізуді ұйымдастыратын мемлекеттік сайлау құрылымдары болып табылады.
Сайлау комиссияларының біртұтас жүйесін мыналар құрайды:
Республиканың орталық сайлау комиссиясы.
Аумақтық сайлау комиссиялары – облыстық, қалалық және аудандық. Біздің облыстағы 14 аумақтық сайлау комиссиясының құрамында 98 мүше бар.
3161 мүшесі бар 505 учаскелік сайлау комиссиясы. Комиссиялардың 3259 мүшесінің 28 адамнан басқасы (99,2%) қоғамдық негізде жұмыс істейді. Барлық комиссия мүшелеріне адал жұмыстары, кәсібилігі және осы қызметінің маңыздылығын түсінгені үшін орайы келіп, сәті түсіп тұрғанда ризашылығымды білдіремін.
Сайлау комиссияларының өкілеттіктерін жүзеге асырудағы қызметіне араласуға жол берілмейді.
Сайлау комиссиялары қалай құрылады?
Орталық сайлау комиссиясы – республикалық сайлау комиссияларының біртұтас жүйесін басқаратын және тұрақты жұмыс істейтін құрылым. Комиссия жеті адамнан тұрады. Комиссия төрағасын Қазақстан Республикасының Президенті қызметке тағайындайды және қызметтен босатады. Комиссияның екі мүшесін тиісінше ҚР Президенті және Қазақстан Республикасы Парламентінің палаталары тағайындайды.
Аумақтық сайлау комиссияларын – орталық сайлау комиссиясы, ал учаскелік сайлау комиссияларын – тиісті аумақтық сайлау комиссиялары құрады. Аумақтық сайлау комиссиялары жеті адамнан тұрады.
Учаскелік сайлау комиссиялары мүшелерiнiң санын тиiстi аумақтық сайлау комиссиясы сайлаушылар санына қарай бестен он бiр мүшеге дейiн белгiлейдi. Аумақтық және учаскелік сайлау комиссияларының құрамын саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдардың ұсыныстары негізінде тиісті мәслихаттар құрады. Сайлау комиссияларының мүшелері мемлекеттік органдардың өкілдері болып табылады және мемлекеттің қорғауында болады.
Сайлау комиссияларының өз құзыретi аясында қабылдаған шешiмдерiн тиiстi аумақтағы барлық мемлекеттiк құрылымдар, ұйымдар, жер-гiлiктi өзiн-өзi басқару құрылымдарының, сондай-ақ олардың лауазымды адамдары орындауға мiндеттi.
Сайлау комиссияларының шешімдеріне шағымдануға бола ма?
Әрине, комиссия шешімі немесе әрекеті (әрекетсіздігі) қабылданған күннен бастап 10 күн ішінде жоғары тұрған сайлау комиссиясына және (немесе) сотқа шағым жасауға болады. Көрсетілген мерзім өткеннен кейін сайлау комиссиясының шешімі мен әрекеттері (әрекетсіздігі) ту-
ралы өтініш қарауға жатпайды. Сайлау комиссиясында және сотта өтініштер бір мезгілде қаралған жағдайда, сайлау комиссиясы сот шешімі заңды күшіне енгенге дейін арызды қарауды тоқтата тұрады. Сот сайлау комиссиясына келіп түскен арыз туралы және оны қарау нәтижелері бойынша сот шешімінің заңды күшіне енгенін хабарлайды.
Байқаушылардың құқықтары мен міндеттері
Әділ сайлау үшін тәуелсіз байқаушылардың рөлі өте маңызды. Тәуелсіз байқаушылар сайлау үдерісін әділ қадағалауы тиіс. Тәуелсіз байқаушылардың басты міндеті сайлаудың әділ және шынайы өтуіне көмектесу болғандықтан, олар бейтарап және сайлау нәтижесіне мүдделі болмауы шарт. Олар үшін басты ұстаным – сайлауға адал да әділ баға беру.
Кең ауқымды азаматтық қоғам ұйымдары немесе үкіметтік емес ұйымдар тәуелсіз байқаушылар ретінде әрекет етеді. Тәуелсіз байқаушылардың белсенді жұмысының арқасында сайлауды басқару құрылымдары мен лауазымды тұлғалар туындаған мәселелер туралы ақпарат алады. Бұл сайлау үдерісіндегі қателіктерді дер кезінде түзетуге мүмкіндік береді. Байқаушылардың функциялары мыналар:
• сайлау процесін заңдастыру;
• сенім қалыптастыру;
• демократияландыру барысын жақсарту;
• сайлау процесін жетілдіру;
• мүдде қақтығыстарының алдын алу және ондай жағдайларды болдырмау.
2019 жылғы Парламент сай-лауына партиялар мен қоғамдық ұйымдардан 2829 байқаушы қатысты. Сондай-ақ сайлау учаскелерінде 52 шетелдік байқаушы болды. Әрбір 10 сайлау учаскесін кем дегенде бір халықаралық байқаушы қадағалады. Олар сайлау комиссиясының отырысына қатысып, дауыс беруге қатысқандар, оның ішінде үй-жайдан тыс жерде дауыс бергендер туралы дер кезінде керекті ақпараттарды алды. Олар тасымалдау жәшіктерін алып жүрген кезде көлікте болып, дауыс беру барысын, дауыстарды санау және дауыс беру нәтижелерін жазу тәртібін, сайлау учаскесінде көрсетілген барлық рәсімдерді байқаушылардың анық көруіне жағдай жасалды. Сонымен қатар байқаушылар сайлау комиссиясының мүшелерi пайдаланылмаған бюллетеньдердi санау және жою кезiнде фото, дыбыс және бейне жазбалар жасады. Сондай-ақ олар дауыс беру нәтижелері туралы хаттамаларды жоғары тұрған сайлау комиссияларына беру тәртібін қадағалады. Дауыс беру аяқталғаннан кейін сайлау комиссиясының дауыс беру қорытындылары туралы хаттамаларымен танысып, олардың куәландырылған көшірмелерін алды.
Сайлаушылар тізімі қалай жасалады?
Бұл өте маңызды сұрақ. Сайлаушылардың тізімін тұрғылықты жері бойынша жеке тұлғалардың мемлекеттік деректер базасы негізінде тиісті жергілікті атқарушы құрылым түзеді.
Жергілікті атқарушы құрылымдардың лауазым иелері сайлаушылар тізімдерінің, сондай-ақ тиісті сайлау комиссиясы ұсынған сайлаушылар туралы деректердің дұрыстығы үшін жауапты.
Сайлаушылар тізімдері алфавиттік немесе басқа тәртіппен жасалады. Оларда сайлаушының тегі, аты, әкесінің аты, туған жылы (18 жасқа толғанда – қосымша күні мен айы), жеке сәйкестендіру нөмірі және мекенжайы көрсетіледі. Азаматты белгілі бір сайлау учаскесі бойынша сайлаушылар тізіміне енгізу үшін оның осы сайлау учаскесінің аумағында тұрғылықты жері бойынша тіркелу дерегі негіз болып табылады.
Әрбір сайлаушы сайлау жарияланған немесе белгіленген кезден бастап тиісті жергілікті атқарушы құрылымда сайлаушы ретінде тіркелуге құқылы. Егер сайлаушы сайлауға дейін 30 күннен кешікпей өзінің тіркелген жері бойынша сайлау учаскесіне сайлау күні келе алмайтын болса, ол жергілікті атқарушы құрылымға өті-нішпен жүгінуге құқылы. Оны тиісті сайлаушылар тізіміне енгізу туралы жазбаша өтініш жасалады.
Азаматтарға тиісті сайлау комиссияларының мекенжайларында сайлаушылардың (таңдаушылардың) тізімдерімен танысуға, сондай-ақ сайлаушылар (таңдаушылар) туралы оларға енгізілген деректердің дұрыстығын тексеруге мүмкіндік беріледі. Көптеген сайлаушыларымыз өздерінің тізімде бар-жоғын алдын ала тексермейді. Соның кесірінен сайлау күні өз-
дерін тізімнен таба алмай, қиындық туындайды. Қай және қашан өткен сайлау-
дың өзінде 8 мыңнан астам адамды қосымша тізімге ен-гізуге тура келді.
Сайлау кезіндегі мұндай жағдай сайлау комиссиясына қосымша салмақ.
Сайлау заңнамасын бұзғаны үшін жауапкершілік қандай?
Қазақстан Республикасының төрт заңында сайлау заңнамасын бұзғаны үшін нақты жауапкершілік белгіленген. Олар – «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» конституциялық заң (17 тармақ), Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі (2 бап) және Қазақстан Республикасының «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» кодексі (25 бап). Осы заңдарда сайлау заңнамасын бұзғаны үшін қандай жаза қолданылатындығы нақты көрсетілген.
Көріп отырғаныңыздай, заң бұзушылықтың бірде-бір оқиғасы жазасыз қалмауы үшін барлық жағдай жасалған. Сондықтан біздің басты мақсатымыз - сайлауды әділ, ашық, заң талабына сәйкес өткізу.
Ғайса Қапақов,
облыстық сайлау
комиссиясының төрағасы
