Жәңгір хан – Бөкей ордасының алғашқы кәсіпкері

Бөкей ордасындағы кәсіпкерлікті дамыту тақырыбы төңірегінде ойланып, қоғамның даму бағытына тән бірнеше факторды ескерсек, Ішкі қазақ ордасындағы алғашқы кәсіпкер Жәңгір хан деп есептеуге болады деген қорытындыға келеміз.

Жәңгір хан – Қазақстан тарихында білімді билеуші және реформатор ретінде танылған тұлға. Ол тұрақты жәрмеңке ұйымдастырып, Бөкей ордасының экономикалық дамуына үлкен септігін тигізді. Мұны Жәңгір хан туралы төмендегі мәліметтер дәлелдей­ді.

Еділ мен Жайық өзендерінің арасын мекендеген тұрғындар мал шаруашылығымен айналысты. Сонымен қа­тар мыңдаған қазақ балық аулау жұмысына жалданған. Еркін балық аулау рұқсат берілгеннен кейін қазақтар арасында балық өнеркәсібі де қарқынды дами бастады. Мал мен балық сату арқылы олар отбасын асырады. Ішкі қазақ ордасында сауда қатынастары осылай басталды.

Жыл өткен сайын Ішкі ордаға тауарларын сату үшін көпестер мен сауда­гер­лер көбірек кіре бастады. Жергілікті тұрғындар малы мен оның өнімде­рін қажетті тауарларға айырбастады. Бұ­рын Ресейде кәсіпкерлер түр­ліше аталды: саудагерлер, кә­­сіпкерлер, өндірушілер, өнер­кәсіпшілер.

Жалпы, кәсіпкер – бұл пайда табу мақсатында сауда немесе өндіріс, қызмет көрсету түрінде өз ісімен айналысатын адам. Кәсіпкерлер көбіне жаңа идеялар ойлап табатын, жаңа тауарлар шығаратын инноваторлар. Олар аймақтың экономикалық дамуының қозғаушы күші. Бүгінгі түсініктермен айтқанда, «кәсіпкер – бұл ресурстарды жоспарлау, ұйымдастыру және орналастыру арқылы нарықтық мүмкін­діктерді пайдалана отырып, тәуекелге баруға және белсенді болуға дайын көшбасшылар» деп айтуға болады. Сонымен қатар кәсіпкерлер – бұл арнайы білім алып, өз ісін ресми түрде тіркеген, өз ісін тек пайда табу үшін ғана емес, сонымен қатар өз бизнесін одан әрі кеңейту, жаңа жұмыс орындарын ашып, өнімнің жаңа түрлерін шығару және сол арқылы халықтың экономикалық дамуына пайда­лы әсер ету мақсатында ұйымдасатын адамдар.

Сауданы жүйелі түрде ұйымдасты­ру және өз халқын саудагерлердің тәр­тіпсіз кіруінен қорғау үшін хан Жәңгір ордада жәрмеңке ашу туралы сұраныстар жасады. Осыған байланысты министрлер комитетінің бұйрығына сәйкес 1832 жылы Бөкей ордасында жәрмеңке ұйымдастырылды. Хан ордасында ішкі сауда көктемде және күзде өткен екі жәрмеңкеге негізделді.

Комитеттің жәрмеңке туралы қаулысына сәйкес, ставкада тұрақты жәрмеңке өткізуге рұқсат етілді. Оған қатысқысы келгендердің барлығы бірдей бара алатын еді, бірақ басқа жерден келген саудагерлерге, әсіресе, татарларға, башқұрттарға, хивиндер және басқа да азиялықтарға орданы еркін аралауға рұқсат етілмеді. Жергілікті қазақтарға өздері өндіретін мал шаруашылығы өнімдерін жақын маңдағы ауылдар мен ауылдардың тұрғындарына сатуға және айырбастауға рұқсат етілді.

1843 жылы Жәңгір хан өз қаражатына ағаштан жәрмеңке ауласын салдырады. Тіктөртбұрышты құрайтын ләпкелер қатары ауланың ішіне қараған. Барлығы 236 сауда орны болды. Тіктөртбұрыштың әр жағынан екі қатарлы орындықтар салынды. Үлкен сауда көктемгі жәрмеңкеде жүргізілді, сондықтан бұл дүкендер жеткіліксіз болды. Сондықтан ауланың ортасында 40-қа жуық балаган салынды (балаган, татар сөзі – тауарлар қоймасына, саудаға, қолөнер немесе қолөнер өндірісіне арналған барак, сарай, шатыр, уақытша тақтай немесе басқа құрылым). Бірақ олардан басқа ауланың ішінде және сыртында тауарлар мен азық-түлік сатылатын көптеген балаган, киіз үйлер мен шалаштар қойылды. Азық-түлік, негізінен, ауланың сыртында сатылды.

Келген саудагерлер трактирлерде тамақтанды. Көктемгі жәрмеңкеде мұн­дай трактир екеу болды: біреуі – ауланың ішінде, екіншісі – сыртында. Күз­гі жәрмеңкеде жәрмеңке ауласының сыртында бір ғана трактир орналасты. Сондай-ақ ауланың сыртындағы киіз үйлер мен балагандарда дастарқан жайылып, оған азиялық немесе қазақ тағамдары қойылды.

Орданың барлық саудагерлерінен түскен табыс ханның құзырында еді және ол жәрмеңке шығындарын өзі төледі. Жәңгір хан қайтыс болғаннан кейін жәрмеңке ауласындағы үй-жайлардан жиналған салық ханның мұрагерлеріне берілді. Олар бұл қаржыны қайда жұмсау керектігін өздері шешті. 1860 жылға дейін хан мұрагерлері казак жәрмеңке командасының жылқыларын тамақтандыру, жәрмеңкеге жіберілген жандарм офицерлерінің жол­ақысы, олармен бірге келген төменгі жандарм шендерін тамақтандыру, хабаршылардың жалақысы және жәрмеңке командасы, сондай-ақ сол жерде сауда-саттық жұмыстарын ұйымдастырған басқа да адамдар орналасқан киіз үйлерді жалдау шығындары жәрмеңкеден түскен қаражат есебінен төленді.

Жәрмеңкедегі тәртіпті бақылау үшін арнайы полиция бөлімі құрылды. Оның құрамында: штаб-офицер немесе оның адъютанты, базар-басы, офицер, дәрігер және орда мал дәрігері болды. Жандарм штаб-офицері Астраханнан келді. Оның адъютанты сирек, тек күзгі жәрмеңкелерге келді. Базар-басы ордалықтардан тағайындалды. Офицер жанында ордадағы 40-50 казактан тұратын казак командасы болды. Сондай-ақ жәрмеңкеде базар молдасы және сол кезде Ордада жұмыс істеген дәрігер мен мал дәрігері бар еді.

Үй-жайлар үшін төлемді казак жәрмеңке офицері жинады. Базар-басыға қазақтардың саудада ешқандай қысымшылыққа ұшырамауын қадағалау, барлық жағдайда ордалықтарға қорғаныс пен қамқорлық көрсету тапсырылды. Сондай-ақ базар-басылар ешкімді ренжітпеу үшін ордалықтардың әрекеттерін қатаң қадағалап отырды. Ол рұқсатты талап ететін барлық жағдайлар туралы Кеңеске есеп берді.

Казак офицері мен мал дәрігері жәрмеңкеге айдалатын мал мен азық-түлікті тексеріп, сатып алынған және айдап әкетілетін малға куәлік берді. Дәрігер сатылатын азық-түліктің сапасын, сондай-ақ жәрмеңкеде улы заттардың немесе зиянды дәрі-дәрмектердің сатылмауын қадағалады.

1850 жылы Жәңгірдің ұлы Сейіткерей базар сұлтаны болып тағайындалды (базар-басы – У. Н.), оның міндеттері қазақтардың ауызша ұсақ-түйек талаптарын қарау және жәрмеңке жиынын бақылау болды. Бірақ ол бұл лауазымды атқара алмады. Өйткені оған қарым-қабілеті жетпеді деген архив мәліметтері бар.

Сонымен қатар Қазақстан тарихында Жәңгір хан Қазақ ордасы ішіндегі алғашқы банкир-кредитор немесе кепілдік беруші болып саналады. Бөкей ордасындағы сауданың дамуы тұрақты ақша қатынастарын дамытты. Жәңгір хан – ақшаның мәнін білетін саясаткер. Ол орыс көпестерімен сауда байланыстар орнатып, іскерлік келісімдер жүргізді. Бөкей қазағына кепіл бола алды. Ол Ішкі орда аумағында ақша айналымын дамытуға барлық жағдай жасады. 1825-1829 жылдары Жәңгірдің өтініші бойынша шекара комиссиясының қаражатынан 10 мың рубль берілді. Несие бір жылға берілді және мезгіл-мезгілімен жабылып отырды. Бұл сол уақыт үшін үлкен ақша еді. Алынған несие бірден айналымға енгізілді. Жәрмеңкелер кезінде, егер оның халқынан біреуі тауар үшін ақша төлей алмаса, онда Жәңгір хан несие беру арқылы оны құтқарып тұрған.

Жоғарыда келтірілген тарихи деректерге сүйене отырып, хан Жәңгір Бө­кей ордасындағы алғашқы ірі кәсіп­кер деп айтуға болады. Жәрмеңкені ұйымдастыру үшін ол өз қаражатын салды. Саудагерлер дүкендерді жалға алғаны үшін оған қаржы төледі. Сонымен қатар ол сауда барысын басқаратын қызметшілерді тағайындады және оларға түскен кірістерінен жа­лақы төледі. Ол кезде кәсіпкерліктің арнайы сабақтары әлі болған жоқ. Бірақ ақылды және іскер хан өзінің ұстанымы мен мүмкіндіктерін пай­даланып, өз хандығын дамыту үшін қолдан келгеннің бәрін жасады.

1861 жылғы жәрмеңкені ұстау шығындары

Назымгүл Мәдиқызы,

БҚО Хан ордасы

 музей-қорығының ғылыми хатшысы