Қыркүйектің 2-сінде Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев республикалық референдум өткізу туралы Жарлыққа қол қойды. Жалпыхалықтық референдум биылғы 6 қазанда өтеді. Осылайша ел азаматтары алғашқы атом электр стансасын салу туралы шешім қабылдайды.
Сурет: freepik.com
Осыған байланысты әрбір адам саналы таңдау жасау үшін атом энергетикасының мән-маңызы жөнінде отандастарымыздың таным-түсінігін кеңейткен жөн. Сондықтан Қазақстан Республикасының Энергетика министрлігі Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігімен бірлесіп Gov.kz порталында және eGov mobile мобильді қосымшасында арнайы ақпараттық бөлімдер әзірлеп, енгізді. Мұнда пайдаланушылар атом энергетикасы, атом электр стансаларының құрылысы мен жұмысы, олардың қауіпсіздігі мен қоршаған ортаға және денсаулыққа әсері туралы өзекті сұрақтарға жауап таба алады. Бұл шара әрбір қазақстандықтың атом энергетикасына қатысты барлық аспектілерге объективті баға беріп, референдумға толық және сенімді ақпаратпен қатысуын қамтамасыз етуге көмектеседі. https://www.gov.kz/situations/723/intro?lang=kk сілтеме арқылы өтіп, бөліммен таныса аласыздар. Біз газет оқырмандарына осы бөлімнен алынған төмендегі ақпараттарды ұсынамыз.
Кіріспе бөлімінде атом электр стансасы туралы түсінік берілген. Атом электр стансасы – ядролық энергияны пайдаланып, электр энергиясын өндіретін өнеркәсіптік кәсіпорын. АЭС жұмысының негізіне атомдар көп жылу бөле отырып, анағұрлым кішірек бөлшектерге бөлінетін процесс кіреді. Бұл жылу буға айнала-тын суды қыздыру үшін пайдаланылады. Бу турбиналарды айналдырады, ал турбиналар өз кезегінде электр энергиясын өндіреді. АЭС-тар заманауи әлемдегі электр энергиясының маңызды көзі cаналады. Олар көмірқышқыл газының барынша аз шығарындыларымен электр энергиясын өндірудің айтарлықтай көлемін қамтамасыз ете отырып, көптеген елдің энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуде шешуші рөл атқарады.
АЭС тарихы
Әлемдегі алғашқы атом электр стансасы кеңестер заманында Обнинсктегі АЭС-і 1954 жылы іске қосылды. Ол бейбіт тұрғындарға электр қуатын өндіретін алғашқы АЭС болды. Осыдан кейін әр түрлі елдерде атом стансасы жобасын әзірлеу және салу басталды. Осылайша, 1956 жылы Ұлыбританиядағы алғашқы коммерциялық АЭС - Calder Hall жұмысын бастады. 2024 жылғы әлемде 31 елде шамамен 415 ядролық ре-актор жұмыс істейді. Ең көп АЭС саны АҚШ-та (94), Францияда (56), Қытайда (56), Ресейде (36) және басқа елдерде орналасқан.
АЭС пайдаланылған 70 жыл ішінде әлемде ескі реакторларымен тек 3 ірі төтенше жағдай орын алды: АҚШ-тағы Три – Майл – Айлендтегі (1979), Чернобыльдегі АЭС-тегі (1986) және Жапониядағы Фукусима – 1 стансасындағы (2011) апат. Осы апаттарды зерттеу тәжірибесіне сүйене отырып, сенімділік пен қауіпсіздік көрсеткіштері барынша жақсартылған жаңа буын реакторлары пайдалануға енгізілді.
Қазіргі заманғы АЭС табиғи және техногендік экстремалды әсерлерге, соның ішінде үлкен магнитудалы жер сілкіністеріне және жанармайдың толық жүктемесі мен максималды жеткізіліміндегі ең үлкен ұшақтың құлауына, 8 балдық жер сілкіністеріне және басқа табиғи құбылыстардан қорғауға төтеп береді. Ол үшін теориялық мүмкін модельденген жағдайларда да артық қауіпсіздік қорымен жобаланған. Сондықтан қазіргі заманғы АЭС-тердегі апаттардың ықтималдығы 10 миллион жыл жұмыс үшін 1 апаттан кем. Бұл ретте көмір ЖЭО-да жарылыс ықтималдығы 80 есе жоғары.
Атом электр стансалары экономикалық, экологиялық, басқа да параметрлердің, сондай-ақ сенімділіктің, қауіпсіздік пен тиімділіктің бірегей үйлесімі арқасында тұрақты энергияны, CO2 шығарындыларының қысқаруын және энергетикалық тәуелсіздікті қамтамасыз ететін жаһандық энергетиканың іргелі эле-менті болып табылады. Энергияға сұраныстың артуы және климаттың өзгеруімен күресу жағдайында олар жаһандық әлемдегі өсіп келе жатқан бәсекелестікте болашақ үшін сенімді және перспективалы энергия көзі болып қала береді, бұл елдерге басқалардан қалыс қалмауға, тұрақты экономикалық өсу мен халықтың әл-ауқатын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Қазақстандағы АЭС не береді?
Елімізде атом электр стансасы құрылысы 90-шы жылдардан бастап аймақтың энергетикалық өзін-өзі қамтамасыз ету үшін маңызды экономикалық жоба ретінде қарастырылуда. Тәуелсіздік алғаннан кейін АЭС-тің құрылысы Қазақстанның жалпы ұлттық қауіпсіздігінің негізгі құрамдас бөлігі, мемлекеттің болашақ сенімді дамуының кепілі ретінде елдің энергетикалық егемендігі мен қауіпсіздігі тұрғысынан аса қажет. Құрылыста пайдалану жоспарланған заманауи технологиялар қауіпсіздіктің ең жоғары әлемдік стандарттарына сәйкес келеді, бұл осындай стансаларды пайдаланудың әлемдік тәжірибесімен және еле-улі тәуекелдердің болмауымен расталады.
Балқаш көлінің жағасында АЭС салу бірнеше өңірде электр энергиясының тапшылығын болдырмауға, импортқа тәуелділікті азайтуға және электр энергиясының бағасын тұрақтандыруға көмектеседі.
Сонымен қатар бұл жоба Қазақстанның халықаралық міндеттемелеріне сәйкес келетін 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізуде шешуші рөл атқарады. Құрылыс ауда-нын таңдау елдің оңтүстік аймақтарындағы энергетикалық тапшылыққа байланысты болды. Балқаш көлінің бойындағы құрылыс ауданын таңдау кеңес заманынан бері қарастырылып келеді. 2023 жылдың күзінде МАГАТЭ мамандары Балқаш көлінің маңында АЭС салуға кедергі келтіретін факторлар жоқ екенін тағы да растады. Құрылыс процесі МАГАТЭ және WANO сияқты халықаралық ұйымдардың бақылауында болады, бұл қауіпсіздіктің жоғары стандарттарының сақталуын қамтамасыз етеді және сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін азайтады.
АЭС салу үшін мердігерді таңдау экономикалық тиімділікке, технологиялық сенімділікке және экологиялық қауіпсіздікке негізделеді. Бұл ұлттық ядролық энергетиканы дамытуға, жұмыс орындарын құруға және аймақтағы инфрақұрылымды жақсартуға ықпал етеді. Реакторлық технологияларды жеткізуші ретінде Қытай (CNNC), Ресей (Росатом), Оңтүстік Корея (KHNP), Франция (EDF) және АҚШ (GE-Hitachi және NuScale) қарастырылады. Алайда қазақстандық биліктің сыналған реакторды пайдалану ниетіне байланысты американдық тараптан ұсыныс қабылданбады.
Радиоактивті қалдықтар арнайы жабдықталған орындарда қауіпсіз сақталады. Бұған дейін Қазақстан үлкен көмір қорының арқасында атом энергиясынсыз өмір сүрген. Дегенмен тұтынудың өсуі, ескі стансалардың тозуы, экология мәселелері, іргелес аудандардағы халықтың денсаулығының нашарлауы, көмір мен газға халықаралық шектеулер және жаңартылатын энергия көздерінің тұрақсыздығы жаңа шешімдерді енгізуді талап етеді.
Мамандар даярланып жатыр
Басқа елдердің тәжірибесі көрсеткендей, тек ЖЭК-ке (күн мен желге) сүйену өнеркәсіптік өсуді төмендетеді. Сонымен қатар республикада ғылыми институттар да, жоғары білікті мамандар да бар, сонымен бірге жоғары оқу орындарында да, кәсіпорындарда да АЭС пайдалану үшін кадрларды белсенді даярлау жалғасуда.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында атом саласы үшін кадрлар даярлау қазақстандық жоғары оқу орындарында бес білім беру және екі дипломдық бағдарлама (ядролық физика, ядролық инженерия, ядролық физика және атом энергетикасы, теориялық ядролық физика) негізінде жүргізіледі. Сонымен қатар Қазақстан шетелдік әріптестермен ғылыми-білім беру базасын дамытуда. Франция, Ресей және Венгриямен бірқатар құжаттарға қол қойылды. Жалпы әлемдік тәжірибеге сәйкес орта есеппен екі блокты АЭС салу 8 мыңға дейін адамды жұмыспен қамтамасыз етеді, ал АЭС пайдалану кезеңінде жоғары және орта арнаулы білімі бар 2 мыңға жуық адамнан тұратын персонал талап етіледі. Бұл ретте ядролық мамандықтар бойынша білімі бар станса қызметкерлері жалпы персоналдың шамамен 20%-ын құрайды.
Атом энергиясы «жасыл» энергияның бірегей негізгі көзі ретінде қарастырылады. Жаһандық трендтер мен Өзбекстан сияқты көрші елдердің үлгісі жағдайында АЭС құрылысы энергетикалық және технологиялық дамуда тәуелділік пен артта қалушылықты болдырмау үшін Қазақстан үшін қажет болады. Со-нымен қатар «жасыл» атом энергиясы біздің бизнесімізге «лас» энергияны пайдаланғаны үшін айтар-лықтай айыппұлдардан қорықпай, әлемдік нарықтарға сенімді түрде шығуға мүмкіндік береді, бұл біздің өнеркәсіптік әлеуетіміздің бәсекеге қабілеттілігін айтарлықтай арттырады.
Қазақстанда АЭС салу елдің энергетикалық қауіпсіздігі үшін берік негіз жасайды, шығарындыларды қысқарту есебінен экологиялық жағдайды жақсартады, электр энергиясына бағаны тұрақтандырады және технологиялық даму мен өнеркәсіптік өсу жолындағы маңызды қадам болады.
Дайындаған Гүлбаршын Дыбысқалиқызы
zhaikpress.kz
