Мемлекет басшысының тапсырмасын орындау мақсатында биылғы жылдың қаңтар айынан бастап Қазақстанда өкілеттіктерін бөле отырып, қылмыстық процестің үш буынды моделі енгізілді. Бұл модельде қылмыстық процеске үш буын жауап береді: тергеу органы, прокуратура және сот.
Осы құрылымдар арасындағы өкілеттіктер нақты анықталған. Тергеу органы қылмыстарды, қатысы бар адамдарды анықтайды, дәлелдер жинайды.
Прокурор жиналған дәлелдемелерге тәуелсіз баға береді және қылмыстық процеске қатысушылардың конституциялық құқықтарын қозғайтын түйінді процестік шешімдер қабылдайды және айып тағады.
Сот істі қарау нәтижелері бойынша барлық дәлелдерді бағалайды және үкім шығарады. Мұндай шектеу тергеу органдарының негізсіз заңсыз шешімдерінен қорғап, құқық қорғау кедергілерін тудырады.
Бірінші кезеңде қылмыстық қудалау шеңберіне тартылған адамдардың конституциялық құқықтарын қозғайтын сотқа дейінгі тергеп-тексеру органдары қабылдайтын негізгі процестік шешімдерді прокурордың келісуі енгізілді. (Тергеу мерзімін тоқтату туралы; күдікті деп тану туралы; іс-әрекетті саралау туралы, қылмыстық құқық бұзушылықты саралау туралы шешімдер келісіледі. Тоқтату туралы шешімдер, қылмыстық теріс қылық туралы хаттама, бұйрықтық іс жүргізуді қолдану туралы қаулы бекітіледі).
Қылмыстық қудалау органдарының прокурордың келісімінсіз барлық түйінді шешімдерінің заңды күші және құқықтық салдары болмайды. Яғни, прокурор шешімді бекіткенге дейін азаматтарды қылмыстық процеске тартуға жол берілмейді. Осылайша, Мемлекет басшысының азаматтарды қылмыстық процесс шеңберіне тартудың заңсыз фактілерінің жолын кесу жөніндегі тапсырмасы қамтамасыз етіледі.
Бүгінгі күні Бөрлі ауданының прокуратурасы 400-ден астам негізгі шешімдердің заңдылығы мен негізділігін тексерді, олардың 385-і (96,2%) келісіп, бекітті, 19-ы (3.8%) бас тартты.
Қабылданған шаралар нәтижесінде азаматтардың конституциялық құқықтарын бұзуға, жоғары тұрған прокуратураның, сондай-ақ сот ҚПК-нің 106-бабының тәртібімен шешімдердің күшін жоюға жол берілген жоқ.
Жиналған дәлелдемелер мен күдікті адамдардың іс-әрекеттерін саралау туралы қаулылар мұқият тексеріледі, осыған байланысты сотқа жіберілген қылмыстық істер бойынша сот сотталушылардың іс-әрекеттері онша ауыр емес құрамдарға қайта сараланбаған.
Түйінді шешімдер онлайн режимінде қалыптастырылатындығын ескере отырып, біз істерді тергеудің электрондық форматын едәуір арттыра алдық, Бөрлі ауданы бойынша бұл - 85%-ды құрап отыр.
Негізгі шешімдерді келісудің тағы бір артықшылығы-артық бюрократиялық кідірістерді болдырмау, тергеушілердің уақытын үнемдеу. Іспен бірге прокурорға барудың, кабинеттерді аралаудың, прокурордың шешім қабылдағанын күтудің қажеті жоқ.
Заңнамалық нормалармен негізгі шешімдерді прокурормен келісу мерзімдері нақты белгіленген. Мысалы, егер бұрын прокурор істі бір ай мерзімде тоқтатудың заңдылығын тексерсе, бүгінде бұл 10 күн. 30 күн тоқтатудың орнына, 3 күнде тексереміз.
Мұндай электрондық келісу тергеу органдарының басшылығына және қадағалаушы прокурорға істерді тергеу барысын онлайн режимінде бақылауға мүмкіндік береді.
Заңдылықты қадағалайтын прокурор бұл процеске шешім қабылданғаннан кейін кірмейді, бірақ басынан бастап оны тергеуге қатысады, азаматтарды қылмыстық қудалау шеңберіне заңсыз тартудың жолын кеседі.
Электрондық үйлестіру манипуляцияларды азайтады, өйткені қабылданған негізгі шешімдерді түзету мүмкін емес, бұл да бұрмалану мүмкіндігін жоққа шығарады.
Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша енгізілген қылмыстық процестің үш буынды моделі сөзсіз заңның ұлықтылығын, әділдікті және халықтың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.
Келесі кезеңде тергеу барысында негізгі шешімдерді сотқа дейінгі тергеу органдарының тергеушілері емес, прокурорлар қабылдайтынын атап өткім келеді.
Прокурор тергеудің әр кезеңіндегі нәтижелерді тәуелсіз бағалау бойынша, яғни жиналған дәлелдемелерді бағалай отырып, адамды күдікті деп тану туралы шешім қабылдайды, ал тергеу нәтижелері бойынша айыптау актісін жасайды және сотта айыптауды қолдайды. Келісу рәсімі алынып тасталады.
Бас Прокурор мен Ішкі істер министрінің адам өлтіру туралы істер бойынша прокурордың шешім қабылдау тетігін пилоттық сынақтан өткізу жөніндегі бірлескен бұйрығын орындау үшін 2021 жылғы 1 шілде мен 31 желтоқсан аралығында Батыс Қазақстан облысында Адам өлтіру туралы істер бойынша прокурордың шешім қабылдау тетігін сынақтан өткізу жөніндегі пилоттық жоба іске асырылатын болады.
Осылайша, қадағалаудан іс жүргізу шешімдерін қабылдауға кезең-кезеңімен көшу күдіктінің де, жәбірленушінің де азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғауға, қылмыстық процестің ауқымына негізсіз тарту фактілерін болдырмауға және тұтастай алғанда тергеудің объективтілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Нұрлан Мақатов
БҚО, Бөрлі ауданының прокуроры,
әділет кеңесшісі
