ҚР СЖРА ҰСБ деректеріне сәйкес, тамыз айында импорт кем дегенде 3,5 жылдағы айлық максимумға – 17,8 мың тоннаға жетті. Айдан айға көрсеткіш 3,6 есе ұлғайды. Бұл ретте жылдан жылға динамиканы есептеу мүмкін емес – 2024 жылдың тамызында импорт болған жоқ.
Сурет: istockphoto.com
Нәтижесінде Қырғызстанның авиакеросиннің шетелдік жеткізушісі ретіндегі маңызы күрт өсті – оның көлемі ресейлік көлеммен теңесті дерлік (19,7 мың т). Ресей Федерациясы дәстүрлі түрде отынның осы түрінің негізгі шетелдік сатушысы болып табылады, ал Қырғызстан оны отандық нарыққа анда-санда жібереді. Мысалы, 2024 жылдың тамызынан 2025 жылдың наурызына дейін – сегіз ай қатарынан – ол жерден импорт мүлдем болмады. Сол арада ресейлік жеткізілімдердің тұрақтылығы ресми түрде бекітілген – Қазақстан жыл сайын Ресей Федерациясымен 300 мың тоннаға дейінгі көлемде авиаотын импортының жоспарын келіседі.
Неліктен мұндай келісімдер қажет? Соңғы жылдары Қазақстанда өз авиакеросинінің тапшылығы байқалады және ол күшейе түсуде. Ұлттық статистика бюросының ақпаратына сәйкес, қаңтар-тамызда ресурстардағы импорт үлесі* 27,9%-ды құрап, бір жыл ішінде 8,4 п.п. ұлғайды. Ал жекелей алынған тамызға келетін болсақ, оның қорытындысы бойынша импортқа тәуелділік одан да жоғары деңгейде қалыптасады – 42,4% (ж/ж +29,2 п.п.).
Биліктің мәлімдеуінше, өз авиакеросиніміздің тапшылығы өсіп келе жатқан сұраныспен байланысты, оны отандық өндіріс жаба алмауда – қуат жеткіліксіз. Мәселен, ресми статистикалық деректерге сәйкес, қаңтар-тамыз айларында авиакеросин өндірісі 485 мың тоннаға сәйкес келді, ж/ж есептегенде 2% құлдырау орын алды, ал импорт – 188 мың тонна, ж/ж 56,8%-ға өсті.
Авиакеросинге сұраныс бірнеше себептер бойынша өсуде, олардың ішінде – Қазақстан мен үшінші елдер арасында тасымалдауды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін шетелдік авиакомпанияларға әуе еркіндігінің бесінші дәрежесінің берілуі. Сондай-ақ биліктің мәлімдемелеріне сәйкес, жергілікті авиатасымалдаушылардың (Air Astana, SCAT) қажеттіліктері толығымен өтеледі. Импортталатын отынды негізінен шетелдік авиакомпаниялар тұтынады. Демек Ресей Федерациясы негізінен соларды жабдықтап отыр.
Сонымен қатар, Ресейдің өзі де қазір ішкі нарықта мұнай өнімдерінің тапшылығына тап болуда, оны жинақталған қалдықтармен өтеп отыр. Отын тапшылығы маусымдық фактордан басқа (қыркүйек-қазан айларында шиеленісті тепе-теңдік байқалады) украин әскери күштерінің шабуылынан кейін Ресейдің бірқатар мұнай өңдеу зауыттарының істен шығуына байланысты болуы мүмкін, деп жазады қазақстандық салалық БАҚ.
Олар сондай-ақ 2026 жылғы 1 шілдеге дейінгі мерзімге ЕАЭО-да отын импортына баж салығын алып тастауды Ресей өкілдері қолпаштағанын жоққа шығармайды. ЕЭК кеңесі мұндай шешімді 2025 жылғы 30 қыркүйекте жариялады. Ол ресми жарияланған күннен бастап күнтізбелік 10 күннен кейін күшіне енеді деп хабарланды.
Айта кетейік, Ресей Қазақстандағы авиакеросинге сұраныстың бір бөлігін ғана қамтып қоймай, сонымен қатар тиісті өндірісі жоқ Қырғызстанның қажеттіліктерін толығымен қанағаттандырады. Осыған сүйене отырып, тамыз айында Қырғызстан Қазақстанға ресейлік авиакеросиннің сақталған қалдықтарын сатты деп болжауға болады.
Неліктен өзіміздің авиакеросинмен қамтамасыз етілу мәселесі маңызды? Жергілікті отын импортталғанға қарағанда авиакомпанияларға арзанырақ түседі деп саналады. Көлік министрлігінің мәліметінше, авиабилеттің өзіндік құнының құрылымында авиаотынға жұмсалатын шығыстардың үлесі 35%-ды құрайды.
*Өндіріс пен импортты қосу арқылы қалыптасатын статистикалық көрсеткіш
